We zitten in de trein richting Bad Nieuweschans. Dit stuk Groningen heeft een roemrijk verleden, door Frank Westerman magistraal beschreven in zijn boek ‘De Graanrepubliek’. Dat overigens al aan zijn derde versie toe is omdat het gebied zich maar blijft ontwikkelen.
Sicco Mansholt
En er werd hier vroeger dus graan verbouwd, heel veel graan. Dat gebeurt nog steeds, maar er komen nu ook andere gewassen van het land; uien en vooral enorme hoeveelheden (poot)aardappelen. De recente geschiedenis van deze ‘Waddenhoek’ in Groningen komt misschien nog wel het meest samen in de persoon van Sicco Mansholt, de landbouwminister en eurocommissaris die aan de basis stond van het naoorlogse landbouwbeleid in Nederland en Europa. Mansholt groeit als boerenzoon op in Groningen, vertrekt na een studie aan de tropische landbouwhogeschool naar Java om een aantal jaar later terug te keren naar Nederland waar hij een eigen boerderij begint in de net drooggelegde Wieringermeer. Mansholt, dan al prominent lid van de SDAP, speelt een belangrijke rol in het verzet en wordt na de oorlog gevraagd minister van landbouw te worden.
Nooit meer honger
Met de opdracht ‘Nooit meer honger’ op zijn schouders en overtuigd van het idee dat de valse romantiek van het kleinschalig boerenbestaan leidt tot armoede en slechte werkomstandigheden op het platteland, wordt de landbouw onder aanvoering van Mansholt meer en meer geïndustrialiseerd. Ook de boer moet twee weken per jaar op vakantie kunnen, en voor wie er door de mechanisatie geen plek meer is op de boerderij kan terecht in de fabriek. Het leidt in korte tijd tot een proces van schaalvergroting en mechanisatie. Had een grote herenboer -zeker in de oogsttijd- tientallen landarbeiders in dienst, vandaag de dag zijn de meeste landbouwbedrijven vier, vijf keer zo groot, maar eenmansbedrijven; de boer kan het werk samen met zijn machinepark en telefoon in zijn eentje af. De door Mansholt geïntroduceerde gegarandeerde graanprijs zorgt in de hoogtijdagen van de Groningse landbouw voor een gegarandeerd inkomen van de boer, die rijker wordt naarmate hij meer tegen zo min mogelijk kosten weet te produceren. Het zorgt er inderdaad voor dat er meer dan voldoende voedsel werd geproduceerd, voor wie de hongerwinter heeft meegemaakt niet minder dan een wonder, maar er wordt zoveel geproduceerd dat er in de Europese koelcellen enorme boterbergen ontstaan en overvolle Europese graanpakhuizen. Wat tot maatregelen leidt waarbij boeren gesubsidieerd worden om een deel van hun land, de vruchtbaarste grond van Nederland, -verplicht- braak te laten liggen. En dan lekt in augustus 1971 ook nog eens het rapport ‘Grenzen aan de groei’ van de Club van Rome uit, wat wereldwijd zorgt voor veel commotie. In het rapport wordt gesteld dat, als de westerse maatschappij in hetzelfde tempo blijft consumeren, de rek er binnen honderd jaar uit is. Met name de bevolkingsgroei en industriële productie zullen fikse klappen krijgen, de uitputting van grondstoffen dreigt al binnen vijftig jaar voor problemen te gaan gaan zorgen. Wat doet dit met Mansholt? Wat doet dit met het landbouwbeleid? Wat doet doet dit met ‘de graanrepubliek’?
Voorstelling
Het is 5 september 2021. Een van de laatste mooie zomerdagen van het jaar. Publiek verzamelt zich in een grote tent op het erf van de broederij van de familie Rutte aan het randje van Zaandam. Hier zien we hoe het verhaal verder gaat in de reizende toneelvoorstelling ‘Mansholt’. We gaan terug naar 1972. Eurocommissaris van Landbouw Sicco Mansholt staat aan de vooravond van zijn pensioen als hij door het alarmerende rapport ziet wat de gevolgen zijn van het beleid van schaalvergroting waarvoor hij zich zijn leven lang heeft ingezet. De schrik slaat hem om het hart en hij breekt radicaal met zijn oude overtuigingen. Tot afgrijzen van de mensen om hem heen wordt hij een van de eerste pleitbezorgers van een kringloop-economie en pleit ervoor grote stukken landbouwgrond terug te geven aan de natuur. Als hij dan ook nog eens verliefd wordt op zijn 40 jaar jongere stagiaire Petra Kelly, de latere oprichtster van Die Grünen in Duitsland, is de chaos compleet. Voor het eerst in zijn leven weet Sicco niet wat hij moet kiezen. Kan hij niet beter met pensioen en met zijn vrouw in Drenthe gaan wonen? Of is het nog geen tijd om zich terug te trekken, moet hij samen met Petra de wereld in om zijn nieuwe groene politieke boodschap te verkondigen? Helmert Woudenberg neemt de rol van Mansholt voor zijn rekening en vat de kernvraag die Mansholt zichzelf op het einde van de voorstelling stelt pakkend samen: ‘Laten we ook nog iets over voor onze kinderen of eten we alles zelf op?’ De tribune zit tjokvol, na afloop wordt er hard geklapt en is er bier en rosé op het erf, want de wereld veranderen is prima maar je moet er wel iets te drinken bij hebben. Hoe zou het de boeren zijn vergaan, hoe zou landschap er hebben uitgezien als Mansholt 25 jaar eerder verliefd was geworden en tot inkeer gekomen?
Van water naar land naar water
Terug naar Groningen. We lopen door het eindeloos akkerland met aan de horizon een plukje nieuwe huizen. Waar kijken we hier naar? Naar land dat ooit met veel moeite beetje bij beetje is bevochten op de Waddenzee. Waar boeren dankzij de vruchtbare klei ‘herenboeren’ werden met tientallen arbeiders en knechten. Naar boerderijen die door ruilverkaveling, mechanisatie en monocultuur steeds groter en groter werden zonder dat daar nog personeel voor nodig was. Naar akkers waarop door een gegarandeerde graanprijs zoveel overproductie werd gerealiseerd dat het systeem onbetaalbaar werd en niemand meer wist wat ze aanmoesten met al dat graan. Naar de vruchtbaarste grond van Nederland die daardoor verplicht braak kwam te laten liggen. Tot iemand op een dag op het idee komt -een deel van- het gebied maar weer onder water te zetten en rondom dit water een nieuwe stad te bouwen voor de happy few, Blauwe stad. In een paar honderd jaar van water naar land naar water. Van een boerderij waar voedsel wordt geproduceerd naar een boerderij waar je een bootje kunt huren. Verwarrend landschap. Waar heb je het hier in hemelsnaam over als het gaat over ‘terug naar de natuur?’
Onderweg vrijelijk ‘gejut’ uit: ‘De Graanrepubliek’ , Theaterkrant ‘Mansholt’
