‘Alkmaar is een leuke stad, maar eerlijk is eerlijk, boven Alkmaar houdt de wereld op. Je kunt dan nog heel even verder rijden, maar beter niet te hard, want voor je het weet val je er vanaf’.

Dit is wat ik doorgaans antwoord als mensen mijn vragen wat ik in hemelsnaam in de kop van Noord-Holland te zoeken heb. Hoewel schertsend bedoeld wordt dit antwoord steevast begroet met een lach en instemmend geknik, waarna het niet lang duurt of de naam Den Helder valt. Zelfs vrienden waarvan ik vermoed dat ze er nog nooit een voet buiten de auto hebben gezet, weten mij te vertellen wat een lelijk, grauw tochtgat Den Helder is. Een plaats die je op weg naar Texel liefst zo snel mogelijk voorbij rijdt. Maar klopt dat beeld wel? Ik stap in de trein want ik wil naar paal 1, daar waar de Noordzee ophoudt en de Waddenzee begint.

Ongrijpbaar meisje

Onderweg legt Willem Stam in de podcast ‘Den Helder helemaal het einde’. uit dat je bij Den Helder misschien niet direct denkt aan het mooiste meisje van de klas, maar dat het wel om een heel bijzondere stad gaat die zo jong als ze is -slechts 200 jaar- al een hele geschiedenis achter de rug heeft. ‘De stad heeft iets stoers en ongrijpbaars, en zijn dit niet de meisjes uit de klas die je uiteindelijk bijblijven?’ Het begint er al mee dat den Helder niet voldoet aan het standaard beeld dat we hebben van een stad; er is geen grote markt, geen oud stadhuis, geen centraal plein met een kerk in het midden. Den Helder is doorweven en omgeven met havens, forten en bunkers. Het is een maritieme stad, een rauwe stad, waar een bewogen oorlogsgeschiedenis en de snelle wederopbouw die daarop volgde nog steeds zichtbaar zijn. Stam: ‘Je kunt veel zeggen van de stad, niet dat ze geen karakter heeft. Maar eigenlijk moet je Den Helder vanuit de lucht bekijken, de Noordzee, het Wad, het Huisduinerpoldertje, van bovenaf kun je goed zien dat Den Helder in de eerste plaats een oud Waddeneiland is.’

Knausgard

Als ik drie kwartier het station uit loop, loop ik door een stad die er helemaal niet zo gek uitziet, over een gracht waar ik best zou willen wonen naar een dijk die net als andere dijken verleidt om over heen te kijken. Bij het beklimmen ervan ontrolt zich traptrede voor trappende een decor waar ze in de rest van het land een puntje aan kunnen zuigen: Op de voorgrond een blauw groene zee met witte koppen, rechts lonkt het eiland Texel, links een goudgele zandbank beter bekend als de Razende Bol. Ik kijk langzaam van links naar rechts, probeer afstanden te schatten, grip op het landschap te krijgen. Terwijl ik dat doe moet ik denken aan een passage uit een van de boeken van Karl Ove Knausgard:

‘Toen mijn vader de moker boven zijn hoofd hief en op het rotsblok liet vallen die avond in het voorjaar in het midden van de jaren zeventig, deed hij dat in een wereld die hij kende en waar hij vertrouwd mee was. Pas toen ik op dezelfde leeftijd was als hij die avond begreep ik dat daar ook een prijs voor moest worden betaald. Naarmate het overzicht over de wereld groter wordt, wordt niet alleen de pijn die hij veroorzaakt minder, maar ook de zin ervan. De wereld begrijpen is hem op zekere afstand krijgen. Wat te klein is om met het blote oog te zien, zoals moleculen en atomen, vergroten we, wat te groot is, zoals wolkenformaties, rivierdelta’s, sterrenbeelden, verkleinen we. En als we het binnen de reikwijdte van onze zintuigen hebben gebracht, fixeren we het. Dat gefixeerde noemen we kennis. We lezen, we leren, we ervaren, we corrigeren. Dan, op zekere dag, bereiken we het punt waarop alle noodzakelijke afstand is gedefinieerd. Dat is het moment waarop de tijd sneller begint te gaan; hij stuit niet langer op hindernissen.’

Overzie ik het Waddengebied? Heb ik alle afstanden gedefinieerd? Ik heb het idee dat ik nog maar net met kijken begonnen ben. Maar meer nog bekruipt me een gevoel dat ik helemaal niets wil overzien, niets wil begrijpen, dat ik enkel wil ervaren, stil de tijd.

Huisduinen

Ik begin te lopen, ‘de kop te ronden’, al lopend waaien alle vooroordelen die ik nog over heb weg. Welke stad ligt zo mooi in het landschap? Daar bij de vuurtoren het dorpje Huisduinen, van oudsher een badplaats. De Grafelijkheidsduinen iets verderop zijn gevormd vanuit de resten van het oude Waddeneiland Huisduinen. Weer iets ten zuiden daarvan liggen de Donkere Duinen, ontstaan vanuit het kleine Waddeneilandje Ooghduinen. In de 16e eeuw stuift het gat tussen de twee eilanden dicht. Op deze plaats ligt nu het duinmeertje de Harmplas.

Napoleon

Als Napoleon Bonaparte in 1811 Huisduinen bezoekt, ziet hij de grote strategische ligging. Hij geeft opdracht tot het bouwen van Fort Kijkduinen en wil van Den Helder een belangrijke marinehaven maken. Den Helder moet “het Gibraltar van het noorden” worden. In 1813 komt het fort gereed, het biedt plaats aan ruim 700 soldaten. Eerst wordt het fort vernoemd naar de Franse kolonel Francois Morland. Maar nadat Frankrijk in 1815 bij Waterloo is verslagen en het Koninkrijk der Nederlanden is opgericht, wordt het fort hernoemd tot Fort Kijkduin. Vanuit Fort Kijkduin kun je een bijzondere wandeling maken langs de Stelling Den Helder, een imposante linie van forten, verdedigingswerken en verbindingsdijken gebouwd in opdracht van Napoleon. De Stelling wordt in de Tachtigjarige Oorlog gebruikt als verdediging tegen aanvallen richting Zuiderzee en Amsterdam. Later wordt de stelling verder aangepast door de Nederlandse staat en in de jaren 1940-45 nog eens door de Duitse bezetter.

Lange Jaap

Boven dit alles uit toornt de 63,45 meter hoge ‘Lange Jaap’, de hoogste nog brandende vuurtoren van Nederland. De bouw van de toren begint in 1877, een jaar later kunnen de lichten aan. Maar hoe lang zal dit licht nog branden? In september 2021 blijkt dat er grote scheuren in de wanden van de toren zijn ontstaan. Sindsdien is de omgeving van de ‘Lange Jaap’ wegens instortingsgevaar afgesloten. ‘Sorry’, schrijft de minister in een brief, heel vervelend, ‘maar we zijn de afgelopen twintig jaar vergeten dit rijksmonument te onderhouden.’ Er is boosheid en verdriet, ‘zou dit ook zijn gebeurt als dit rijksmonument niet in Den Helder maar in Amsterdam had gestaan?’ Er wordt een petitie gehouden, een wake georganiseerd, maar alleen een wonder kan de vuurtoren nog van de sloop redden.

Hier begint het

Even voorbij de toren, waar dijk overgaat in duin, vind ik strandpaal 1. Op dit punt gaat de Noordzee officieel over in de Waddenzee. Hoewel ik deze zomer al langs de Friese en Groningse Waddenkust heb gewandeld voelt dit toch als de officiële startlocatie van mijn tocht. De zon begint te schijnen, geel wordt goud, hier begint het.

Rollator in zee

Op de terugweg staat onderaan de dijk een oude man te vissen, rollator tot aan de handremmen in de zee. De veerboot naar Texel staat op punt van vertrekken, mensen zwaaien maar ik ga vandaag niet mee. In de trein terug lees ik dat de Helderse bibliotheek in 2018 is uitgekozen tot de beste bibliotheek van de wereld. Of dat echt zo is weet ik niet maar ik gun het ze. Nog verleidelijker dan een ongrijpbaar stoer meisje is een ongrijpbaar stoer meisje tussen de boeken.