Wanneer ik boodschappen ga doen zie ik in het plantsoen tegenover de supermarkt het beeld ‘De Schiere monnik’ staan. De monnik steekt met zijn ene hand een waarschuwende vinger op, terwijl hij zijn andere hand uitnodigend openhoudt. Het beeld herinnert aan de Monniken die ooit op Schiermonnikoog woonden en werkten.

Enquette

Bij de combinatie eiland en klooster kunnen we ons allemaal iets voorstellen. De kans is groot dat als ik op de boot een anonieme enquête afneemmet de vraag wie deze week naar Schiermonnikoog afreist met als doel de afzondering op te zoeken, zich even uit het normale leven terug te trekken, een flink percentage eilandgasten deze vraag positief beantwoordt. Het verlangen naar overzicht, afzondering en beslotenheid, gecombineerd met een grenzeloos gevoel van ruimte dat je tegelijk op de eilanden kunt ervaren, draagt bij aan het ultieme eilandgevoel.

Dependance

De naam Schiermonnikoog duikt in de 12 e eeuw voor het eerst op en betekent “eiland van de grijze monniken”. Schier betekent grijs, de monniken die hier woonden droegen grijze kleren. Oog is een oud woord voor eiland. In de Middeleeuwen stichten monniken van het Cistercienzer klooster bij Dokkum hier een groene dependance (Uithof). Een aantal monniken werkt een deel van het jaar op Schiermonnikoog. Er is nog geen veerboot, de monniken lopen over het wad naar het eiland. Dat kan, omdat Schiermonnikoog in die tijd veel meer naar het westen ligt dan nu. Cisterciënzers staan bekend om hun ontginningen. Het land wordt door de monniken geschikt gemaakt voor veeteelt en landbouw. Er verschijnen schuren, boerderijen en een kapel. In 1850 komt er een einde aan het verblijf van de monniken op het eiland. De staten van Friesland confisqueren dat jaar alle kloosters en hun bezittingen, de bewoners trekken weg, ook van Schiermonnikoog.

Monnikenlangenoog

Er is in die tijd overigens nog een eiland met een klooster, Monnikenlangenoog, het ligt tussen Schiermonnikoog en Borkum op de plek waar nu Rottermeroog en Rottermerplaat liggen. Het is vanaf de 14 eeuw in het bezit van de kloosters Rottum en Oldeklooster. Op het eiland is een dorpje, er is sprake van veeteelt, het eiland is tussen de 12 en 15 kilometer lang. Ik zou mij er metterugwerkende kracht graag een poosje terugtrekken.

Overweldigend landschap

Eilanden en monniken, het brengt me als vanzelf bij Monnik aan zee’, het schilderij van Caspar DavidFriedrich dat boven mijn werktafel hangt. In een overweldigend landschap gevuld met lucht, zee en zand staat een nietig figuurtje, een monnik. ‘De grauwgroene zee, donker en dreigend, komt met schuimkoppige golven aanrollen op de kust. Het is een nog nachtelijke hemel, waar het hoog boven de horizon licht begint te worden: enkele wolkjes worden er geraakt door de stralen van een nog niet verschenen zon.’ Oek de Jong beschrijft het schilderij in een essay veel beter dan mij ooit zal lukken: https://www.dbnl.org/tekst/_rev002199601_01/_rev002199601_01_0076.php

Rust en vrede

Wat is de betekenis van dit schilderij? Friedrich heeft er zelf het een en ander over geschreven, maar zoekend op internet blijkt dat veel meer mensen gefascineerd zijn door het beeld van de monnik aan zee, en dat iedereen er net weer iets anders in ziet. Ik blijf hangen bij deze (anonieme) beschrijving: ‘Je kunt niet bedenken of de monnik jong of oud is, maar zijn houding geeft rust en vrede aan. De monnik verwacht niets, hoopt op niets. Hij staat gewoon met zijn hoofd iets schuin, houdt zijn rug recht en kijkt naar de zee die langzaam de kust ondermijnt. Aan de horizon raken zware wolken de zee, maar hoe hoger naar de hemel, hoe lichter en luchtiger de wolken worden, teder bijna, zoals de lucht bij zonsopgang. Bovenaan het schilderij wordt het weer donkerder, maar anders donker dan aan zee. Hier is de duisternis niet verpletterend of bedreigend maar verwijst ze naar de sterren en de maan, die ergens op een onmetelijke hoogte over de wereld draaien. Wat kan een monnik zoeken bij zo’n zee? Het is onwaarschijnlijk dat hij op het schip wacht, want hij is niet in de haven of op een de pier. Het lijkt alsof hij daar gewoon maar staat, luisterend naar de stilte, die alleen wordt verbroken door het gefluister van de golven of het geschreeuw van een meeuw. Hij kijkt naar de wereld en ziet dat God overal is. Het is voldoende om in vrede te zijn met jezelf en de natuur om haar aanwezigheid te voelen.’

Uit de stroom van de tijd

Dat is wat landschap met je kan doen. Dezelfde Oek de Jong die zo mooi over ‘Monnik aan zee’ schrijft, schrijft in een ander essay na een een bezoek aan -jawel- Schiermonnikoog: ‘Het uiteindelijke doel van elke beschouwing van het landschap is de gelukservaring. Schopenhauer was van mening dat het geluk, de pijnloze toestand, ontstaat als ‘een aanleiding van buitenaf of een stemming van het innerlijk ons plots uit die eindeloze stroom van het willen opheft, en het inzicht losrukt uit de slavendienst van het willen, en de waarneming niet meer op motieven van het willen is gericht, maar dingen vrij van hun betrekking op het willen beschouwt, dus zonder belang.’ Door dit opgaan in belangeloze beschouwing, het zich verliezen in een object, verliezen we onze individualiteit en treden we uit de stroom van de tijd’.

Huis Rijsbergen

Aan het begin van mijn laatste avond op het eiland wandel ik van het dorp over het ‘kerkelaantje’ naar ‘Huis Rijsbergen’, waar ik een dienst mag bijwonen van de kleine cistercienzer monnikengemeenschap die sinds 2015 weer op Schiermonnikoog verblijft. De monniken wonen tot die tijd in een abdij in Diepenveen, maar moeten deze noodgewongen verlaten omdat deze veel te groot geworden is. Over wat hun vertrek uit Diepenveen enkomst naar Schiermonnikoog allemaal teweeg brengt is een mooie en bekroonde documentaire gemaakt:

https://www.npostart.nl/monniken-van-schiermonnikoog/POMS_S_KN_16865150

Sober ritueel

Voor de (terug)komst van de monniken is Huis Rijsbergen -of ‘De Burcht’, zoals eilanders het huis noemen- generaties lang familiebezit van de opeenvolgende eigenaren van het eiland. Tot het na de tweede wereldoorlog wordt afgenomen van de Duitse graaf Von Bernstorff en Huize Rijsbergen in handen komt van de Nederlandse staat. Dat het daarna lange tijd dienst zal doen als jeugdherberg is nauwelijks voor te stellen als even later zes monniken mij en twee andere gasten voorgaan in hun sober ritueel.